Երեխայի վրա բղավելու երկարատեվ բացասական հետեվանքները

Ինձ համար երեխայի վրա գոռալը տհաճ սովորություն է։ Բայց կարծես երբեմն անելանելի վիճակում հայտնվելիս ծնողին ոչինչ չի մնում քան բղավել։ Արդյոք դա արդյունավե՞տ է։ Ինչպե՞ս է գոռացողն իրեն զգում գոռալուց անմիջապես հետո։ Ինչպիսի՞ն է երեխայի վարքագիծը ծնողի գոռալու ընթացքում և հետո։

Շատերը քննադատում են երեխայի հանդեպ ֆիզիկական բռնությունը, հասկանում են դրա վատ ազդեցությունները, ասում են, որ երբեք չեն հարվածում իրենց երեխային և գոռալը համարում են միակ սաստելու ձևը։ Սակայն, պետք է նշեմ, որ երեխայի վրա գոռալը նույնպես բռնության տեսակ է, որը կարող է անդառնալի հետևանքներ թողնել երեխայի հոգեկան և ֆիզիկական զարգացման վրա։ Այստեղ ի նկատի ունեմ ոչ թե մեկ կամ երկու անգամ բղավելը, այլ՝ պարբերաբար բղավելով երեխայի հետ շփումը։

Ըստ 2013 թվականին   Փիթսբուրգի և Միչիգանի համալսարանների կողմից կատարած գիտական հետազոտությունների արդյունքների, դեռահասների վրա գոռալը նույնչափ վտանգավոր է որքան հարվածելը։

Փիթսբուրգի Համալսարանի Կրթության և հոգեբանության դասախոս-օգնական, հետազոտության համահեղինակ Մինգ-Թե Վունգը նշում է՝ «Ծնողի ճչալը չի նվազեցնում կամ ուղղում երեխայի վարքագիծը, հակառակը՝ վատթարացնում է» (wsj.com)։

Եթե կարդում եք այս հոդվածը, ապա հավանաբար հոգնել եք անօգուտ բղավելուց և ուզում եք գտնել երեխաների հետ շփվելու և հաղորդակցվելու արգասաբեր տարբերակներ։

Ինչո՞ւ են ծնողները գոռում

Նախքան որևէ վարքագիծ փոխելը, պետք է հասկանալ դրա հիմքերը և պատճառները։

Ծնողների բղավելու պատճառը կարող է լինել մեկը կամ մի քանիսը։ Բերեմ մի քանի օրինակ և կարծում եմ շատերը կհիշեն բղավելու իրենց դրդապատճառները։  

1. Քնի պակաս, գերհոգնածություն։ Բացահայտում չեմ անի եթե նշեմ, որ քունը շատ կարևոր գործառույթ է կատարում։ Քնի ընթացքում ուղեղը կարողանում է ստեղծել նոր նյարդային հանգույցներ, ուղեղից հանել տոքսինները և վերականգնել օրգանիզմը։ Իսկ ի՞նչ է լինում, երբ մարդ չի ստանում անհրաժեշտ քունը։ Նա դառնում է դյուրագրգիռ, չի կարողանում լավ որոշումներ կայացնել, նվազում է ինքնակառավարումը։ Իսկ եթե այդ վիճակը ոչ թե մեկ կամ երկու օր է, այլ մի քանի տարի, ապա նման ապրելակերպի արդյունքում մարդը կորցնում է առողջ դատողությունը, առողջությունը և համբերությունը։ 

2. Վախ։ Շատ հաճախ ծնողները բղավում են վտանգավոր իրավիճակների պատճառով։ Բղավելով փորձում են կանխել կամ շտկել իրավիճակը։ 

3. Անճարություն, անօգնական վիճակ: Հանգստանալու ձև։ Երբեմն ծնողները բղավում են, երբ բազմաթիվ անգամ կրկնում են նույն բանը, սակայն նրանց երեխան չի լսում։ Բղավելն իրականում ոչ թե օգնում է երեխային հասցնել ծնողի խոսքը, այլ պարզապես կարճաժամկետ թեթևացնում է ծնողի լարվածությունը։ Դրանից հետո, երբ ծնողը տեսնում է, որ երեխայի վրա չի ազդել, ավելի է բարկանում։

4. Դաստիարակելու մեթոդ, երեխային ենթարկեցնելու ձև: Հաճախ ծնողները բղավելով փորձում են իրենց ենթարկեցնել, հրամաններ տալ երեխային։ Սովորաբար այս վարքագիծը շարունակական բնույթ է կրում և արդյունքում երեխան այլ կերպ չի հասկանում ու կատարում ծնողի հրահանգները։

5. Անձնական փորձ։ Որպես կանոն երեխաներն առաջին կենսափորձը ստանում են ծնողներից և եթե փոքր տարիքից ընտանիքում, դպրոցում նրանց հետ շփվել են բղավելով, ապա մեծանալով նրանք նույնպես ինքնըստինքյան ընդօրինակում և կիրառում են այդ հաղորդակցման և դաստիարակման ձևն իրենց երեխաների հետ։

Բղավելը հնարավոր է արդյունք ունենա, սակայն այն կարճատև է։ Ժամանակի ընթացքում երեխաները սովորում են այդ բարձր ձայնի ներքո ապրելուն և հաճախ անջատում են իրենց ուշադրությունը։ Մշտական բղավելու դեպքում այն կորցնում է իր ուժը։

Գուցե փոքր տարիքում բղավելով երեխային հնարավոր լինի ենթարկեցնել, ստիպել որևէ բան անի, սակայն մեծանալով կհասկանա, որ նա պարտավոր չէ և կարող է ձեր ասածը չանել։ Ամուր և առողջ հարաբերություններ ունենալու համար պետք է փոքր տարիքից գտնել երեխայի հետ հաղորդակցման առողջ տարբերակներ։ 

Գոռալու երկարատև վնասակար հետևանքները

1. Մշտական բղավելու պատճառով փոխվում է երեխայի ուղեղի կառուցվածքը։ Ուղեղի երկու կիսագնդերը կապող հատվածը կրճատվում է, նյարդայի հանգույցերը թուլանում են, արյան շրջանառությունը լավ չի կատարվում։ Այդ հատվածը պատասխանատու է մարդու ապրումների և զգացմունքների հավասարակշռության համար (https://bit.ly/2F7sCDr)։

2. Երեխաները սովորում են գոռալ ծնողների, իրենցից թույլերի վրա։

3. Բղավելու արդյունքում վատ վարքագիծը չի փոխվում, նույնիսկ երեխայի մոտ կարող է առաջացնել ընկճախտ։

4. Երեխան կարող է դառնալ ագրեսիվ, կոպիտ, չափազանց ամաչկոտ, անինքնավստահ։

5. Երեխան չի սովորում կառավարել իր զգացմունքները, լարված իրավիճում չի կարող հաղորդել իր ապրումները։

6. Փոքր երեխաները հաճախ կարծում եմ, որ եթե ծնողները բղավում են, ապա իրենց չեն սիրում։ Երեխայի մոտ կարող է առաջանալ ծնողի սերը կորցնելու տագնապ, իսկ մշտական տագնապը խաթարում է երեխայի մտավոր զարգացումը։

7. Երեխան սկսում է կատարել ծնողի ասածը միայն այն ժամանակ երբ ծնողը բղավում է, այլ կերպ չի ընկալում։

Ինչպե՞ս դադարեցնել բղավելու վատ սովորությունը

1. Հոգ տարեք ձեր մասին։ Գտե՛ք ազատ ժամանակ ձեզ համար, փորձե՛ք գտնել այն ինչը կարող է ձեզ հանգստացնել (զբոսանք, գիրք կարդալ, թեյ, լոգանք, ընկերների հետ հանդիպում, հոբի, ննջել)։ Զբաղվե՛ք ձեր հետաքրքրություններով։

2. Երբ զգում եք, որ կորցնում եք ձեր համբերությունը, արդեն պետք է բղավեք, հանգստացրե՛ք ինքներդ ձեզ։ Եթե կարող եք, ապա բարկանալու պահին հեռացեք և հանգստացեք (նախապես ապահովելով երեխայի անվտանգությունը)։

3. Սովորե՛ք շնչառական վարժություններ անել։ Երբ երեխան հանգիստ է, նրա հետ կատարեք շնչառական վարժություններ։ Երբ զգում եք արդեն պետք է ափերից դուրս գաք, սկսեք խորը շնչել և արտաշնչել։ Այդ բավականաչափ պարզ և արդյունավետ գործողությունը կօգնի ձեզ կառավարել ձեր ապրումները, իսկ երեխան կտեսնի, թե ինչպես եք ինքներդ ձեզ հանգստացնում։ Ձեր օրինակով նա էլ կսովորի իրեն հանգստացնել լարված պահերին։

4. Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ծնողների բղավելը կրկնվող բնույթ ունի, բղավում են նույն գործողությունների ժամանակ, օրվա նույն ժամերին (տանից դուրս գալիս, քնելու ժամին, ուտելիս)։ Փորձե՛ք հասկանալ ձեր բղավելու պատճառները և կանխելու համար նոր քայլեր ձեռնարկեք։

5. Երբ մի քանի անգամ ասելուց հետո երեխան չի արձագանքում, փորձեք հասկանալ ձեզ չլսելու նրա դրդապատճառները, արհամարհո՞ւմ է, թե՞ պարզապես կլանված է իր գործով  (նկարում է, կարդում է, ֆիլմ է դիտում, խաղում է) կամ ունի լսողական խնդիրներ (հիվանդության հետևանքով)։ Փոքր տարիքի երեխայի հետ զրուցեք նրա հասակին հավասար իջնելով, նրա աչքերի մեջ նայելով։
Եթե գերակտիվ է և այդ պահին ի վիճակի չի ընկալել ձեր խոսքերը, ապա շեղեք նրա ուշադրությունն ուրիշ բանի վրա։ Ժամանակ տվեք, որ հանգստանա։ Երբ երեխան լարված է և դյուրագրգիռ, նրա ուղեղն ունակ չի ընկալել ոչ մի հիմնավորում և բացատրություն։ Ոգևորված, վախեցած, նյարդայնացած վիճակում ուղեղում գործում է վախի, ինքնապաշտպանական բնազդի, ապրումների, սպառնալիքի բացահայտման համար պատասխանատու մասը՝ նշահամալիրը (նշահամալիրի ակտիվացումը հիմնականում արտահայտվում է հետևյալ գործողություններով՝ կռվել-փախչել-քարանալ (փախուստ-պայքար))։ Նշահամալիրի գերակտիվանալու դեպքում երեխայի ուղեղի տրամաբանության համար պատասխանատու հատվածն անջատվում է։
Զրուցե՛ք, բացատրե՛ք այն ժամանակ, երբ հանգիստ է և ի վիճակի է ընկալել ձեր ասածը։ Հակառակ դեպքում երեխան ոչ թե ձեզ արհամարհում է, այլ ուղղակի չի կարող հասկանալ։

6. Շատ հարցերի հումորով վերաբերվեք։ Ճիշտ է, բարկացած և նյարդային վիճակում մարդու մոտ ամենաքիչը կատակ անելն է ստացվում, բայց երբեմն ամենալարված իրավիճակներում առավել արդյունավետ միջոց է հումորը։ Հումորն անմիջապես նվազեցնում է սթրեսը, ավելի հաճելի մթնոլորտ է ստեղծում, երեխաների մոտ նվազեցնում է լարվածությունը։ Երեխայի սովորեցնելու և դաստիարակելու ընթացքում չպետք է մոռանալ ամենակարևորը՝ երեխա-ծնող կապը, իսկ հումորն այդ կապն օգնում է ամրանալ, առանց մոռանալու ծնողի սահմանած կանոնները։ Օրինակ, եթե ուզում եք իր սենյակը հավաքի, ոչ թե հրամայեք, կամ փնովեք, այլ զվարճալի ձայնով ասեք (ռոբոտի, այլմոլորակայինի, օպերային երգչի, օգտագործեք ձեր երևակայությունը) ձեր ակնկալիքները։ Երեխան կզարմանա, ուշադրություն կդարձնի ձեր ասածին և անմիջապես չի հակադրվի։ Խաղի վերածեք ցանկացած պարտադիր և երեխայի համար ոչ այնքան ցանկալի աշխատանքը (տակդիր փոխելը, ատամները լվանալը, սեղան հավաքելը, դաս անելը)։ Կարևոր առաջադրանքն երեխան ոչ թե  դժկամությամբ կանի, բացասական տրամադրվածությամբ, այլ՝ թեթև և հաճելի զգացողություններով։ Ամեն առաջարկած այլընտրանքային տարբերակը հնարավոր է չաշխատի։ Ճանաչելով ձեր երեխային կարող եք փորձել և գտնել հետաքրքիր լուծումներ։

Որոշ մարդիկ կասեն, որ իրենք ստեղծագործական լավ միտք չունեն, բայց ես վստահ եմ, որ ստեղծագործական ջիղը մկանի նման բան է, պետք է աշխատեցնել և զարգացնել, ուրիշների օրինակից օգտվել։

7. Երեխային նկարագրե՛ք ձեր հոգեկան և ֆիզիկական վիճակը։ Բացատրեք, որ հոգնած եք, բարկացած եք, տխուր եք։ Նրանք ի վիճակի են հասկանալ և կարեկցել։ Մի՛ վախեցեք խոսել ձեր ապրումների մասին (հաշվի առնելով երեխայի տարիքը)։ Այդ լարված վիճակը նույնպես կարող եք օգտագործել որպես դաստիարակչական լծակ։ Երեխան ձեզնից կսովորի հասկանալ և հարգել դիմացինի զգացմունքները, կսովորի ճանաչել իր ապրումները և ձեզ հետ կիսվել։

Որոշ ծնողներ այս պահն այլ կերպ են օգտագործում, ավելի ճիշտ շահագործում, ասում են՝ «էնպես արեցիր, էնպես ես քեզ պահում որ հեսա կմեռնեմ»։ Երբեք պետք չէ երեխայի վրա նման բեռ դնել, սպառնալ և սեփական մահի համար մեղադրել։ Պետք չէ գործն առաջ տանելու համար երեխայի մոտ մեղքի, պարտքի զգացում առաջացնել։ 

Արդյոք կարելի՞ է բղավել

Ըստ իս, գոռալով միտքն երեխային հասցնելը ճիշտ չէ, բայց կան դեպքեր, երբ վտանգն անխուսափելի է, և միակ ձևը բարձրաձայն խոսելն է։ Երբ բղավել`

- վտանգավոր իրավիճակներում, երբ միայն ճչալը կարող է գրավել երեխայի ուշադրությունը և փրկել իրավիճակը (փողոց անցնել, տաք արդուկին ձեռք տալ, հոսանքի հետ խաղալ)։

- կռվող երեխաների ուշադրությունը շեղելու համար (արյունահեղությունից խուսափելու համար)։ 

Ի նկատի ունեմ, կարելի է գոռալ զգուշացնելու, վտանգը կանխելու համար, իսկ հանգիստ տոնով խոսել բացատրելու համար։

Եթե մենք՝ մեծահասակներս, չկարողանանք կառավարել մեր զայրույթը, ապրումները, ապա ինչպե՞ս կարող ենք առաջնորդել, սովորեցնել և ուղղորդել մեր երեխաներին։  

Երբ ճանաչենք մեծահասակների և երեխաների գործողությունների դրդապատճառնները, հասկանանք, որ երեխաների ուղեղը դեռ լիովին զարգացած չէ, նրանց զգացմունքների արտահայտման ձևերը դեռ ձևավորած չեն, այդ ժամանակ ավելի գիտակցորեն և ըմբռնումով կմոտենանք նրանց վարքին, ապրումներին, նրանց ամեն արարքը չենք դիտարկի որպես դավադրություն, դիտավորություն։  

Իսկ դուք ի՞նչ խորհուրդ կտաք լարված իրավիճակներում հայտնված ծնողներին։